สมฺปรายิกานนฺติ สมฺปรายิกา อาสวา นาม อสํวเร ฐิเตน กตปาปกมฺมมูลกา สมฺปราเย นรกาทีสุ ปตฺตพฺพา ทุกฺขวิเสสา, เตสํ ปฏิฆาตตฺถาย วูปสมตฺถายฯ

อปฺปสนฺนานนฺติ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา หิ สติ สิกฺขาปทปญฺญตฺติํ ญตฺวา วา, ยถาปญฺญตฺตํ ปฏิปชฺชมาเน ภิกฺขู ทิสฺวา วา, เยปิ อปฺปสนฺนา ปณฺฑิตมนุสฺสา, เต ‘‘ยานิ วต โลเก มหาชนสฺส รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนฏฺฐานานิ, เตหิ อิเม สมณา อารกา วิรตา วิหรนฺติ, ทุกฺกรํ วต กโรนฺตี’’ติ ปสาทํ อาปชฺชนฺติ วินยปิฏกโปตฺถกํ ทิสฺวา มิจฺฉาทิฏฺฐิกตเวทิพฺราหฺมณา วิยฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อปฺปสนฺนานํ ปสาทายา’’ติฯ

ปสนฺนานนฺติ เยปิ สาสเน ปสนฺนา กุลปุตฺตา, เตปิ สิกฺขาปทปญฺญตฺติํ วา ญตฺวา, ยถาปญฺญตฺตํ ปฏิปชฺชมาเน ภิกฺขู วา ทิสฺวา ‘‘อโห อยฺยา ทุกฺกรํ กโรนฺติ, เย ยาวชีวํ เอกภตฺตา วินยสํวรํ ปาเลนฺตี’’ติ ภิยฺโย ภิยฺโย ปสีทนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปสนฺนานํ ภิยฺโยภาวายา’’ติฯ

สทฺธมฺมฏฺฐิติยาติ ติวิโธ สทฺธมฺโม ปริยตฺติสทฺธมฺโม ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม อธิคมสทฺธมฺโมติฯ ตตฺถ สกลมฺปิ พุทฺธวจนํ ปริยตฺติสทฺธมฺโม นามฯ เตรส ธุตคุณา จาริตฺตวาริตฺตสีลสมาธิวิปสฺสนาติ อยํ ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม นามฯ นวโลกุตฺตรธมฺโม อธิคมสทฺธมฺโม นามฯ โส สพฺโพปิ ยสฺมา สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา สติ ภิกฺขู สิกฺขาปทญฺจ ตสฺส วิภงฺคญฺจ ตทตฺถโชตนตฺถํ อญฺญญฺจ พุทฺธวจนํ ปริยาปุณนฺติ, ยถาปญฺญตฺตญฺจ ปฏิปชฺชมานา ปฏิปตฺติํ ปูเรตฺวา ปฏิปตฺติยา อธิคนฺตพฺพํ โลกุตฺตรธมฺมํ อธิคจฺฉนฺติ, ตสฺมา สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา สทฺธมฺโม จิรฏฺฐิติโก โหติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สทฺธมฺมฏฺฐิติยา’’ติฯ

วินยานุคฺคหายาติ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา สติ สํวรวินโย, ปหานวินโย, สมถวินโย, ปญฺญตฺติวินโยติ จตุพฺพิโธ วินโย อนุคฺคหิโต โหติ สูปตฺถมฺภิโตฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘วินยานุคฺคหายา’’ติฯ

2. ปาติโมกฺขฏฺฐปนาสุตฺตวณฺณนา

[32] ทุติเย ปาราชิโกติ ปาราชิกาปตฺติํ อาปนฺโนฯ ปาราชิกกถา วิปฺปกตา โหตีติ ‘‘อสุกปุคฺคโล ปาราชิกํ อาปนฺโน นุ โข โน’’ติ เอวํ กถา อารภิตฺวา อนิฏฺฐาปิตา โหติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

3. อุพฺพาหิกาสุตฺตวณฺณนา

[33] ตติเย อุพฺพาหิกายาติ สมฺปตฺตอธิกรณํ วูปสเมตุํ สงฺฆโต อุพฺพาหิตฺวา อุทฺธริตฺวา คหณตฺถายฯ วินเย โข ปน ฐิโต โหตีติ วินยลกฺขเณ ปติฏฺฐิโต โหติฯ อสํหีโรติ น อญฺญสฺส วจนมตฺเตเนว อตฺตโน ลทฺธิํ วิสฺสชฺเชติฯ ปฏิพโลติ กายพเลนปิ ญาณพเลนปิ สมนฺนาคโตฯ สญฺญาเปตุนฺติ ชานาเปตุํฯ ปญฺญาเปตุนฺติ สมฺปชานาเปตุํฯ นิชฺฌาเปตุนฺติ โอโลกาเปตุํฯ เปกฺขตุนฺติ ปสฺสาเปตุํฯ ปสาเทตุนฺติ สญฺชาตปสาทํ กาตุํฯ อธิกรณนฺติ วิวาทาธิกรณาทิจตุพฺพิธํฯ อธิกรณสมุทยนฺติ วิวาทมูลาทิกํ อธิกรณการกํฯ อธิกรณนิโรธนฺติ อธิกรณานํ วูปสมํฯ อธิกรณนิโรธคามินิํ ปฏิปทนฺติ สตฺตวิธอธิกรณสมถํฯ

4. อุปสมฺปทาสุตฺตวณฺณนา

[34] จตุตฺเถ อนภิรตินฺติ อุกฺกณฺฐิตภาวํฯ วูปกาเสตุนฺติ วิเนตุํฯ อธิสีเลติ อุตฺตมสีเลฯ จิตฺตปญฺญาสุปิ เอเสว นโยฯ

7. สงฺฆเภทสุตฺตวณฺณนา

[37] สตฺตเม วตฺถูหีติ การเณหิฯ อวกสฺสนฺตีติ ปริสํ อากฑฺฒนฺติ วิชเฏนฺติ เอกมนฺตํ อุสฺสาเรนฺติฯ อปกสฺสนฺตีติ อติวิย อากฑฺฒนฺติ, ยถา วิสํสฏฺฐา โหนฺติ, เอวํ กโรนฺติฯ อาเวนิ กมฺมานิ กโรนฺตีติ วิสุํ สงฺฆกมฺมานิ กโรนฺติฯ

9-10. อานนฺทสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[39-40] นวเม กปฺปฏฺฐิกนฺติ อายุกปฺปํ นิรยมฺหิ ฐิติการณํฯ กิพฺพิสํ ปสวตีติ ปาปํ ปฏิลภติฯ อาปายิโกติ อปายคมนีโยฯ เนรยิโกติ นิรเย นิพฺพตฺตนโกฯ วคฺครโตติ เภทรโตฯ โยคกฺเขมา ปธํสตีติ โยเคหิ เขมโต อรหตฺตโต ธํสติ วิคจฺฉติฯ ทสเม อนุคฺคโหติ อญฺญมญฺญสฺส สงฺคหานุคฺคโหฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อุปาลิวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. อกฺโกสวคฺโค

4. กุสินารสุตฺตวณฺณนา

[44] ปญฺจมสฺส จตุตฺเถ กุสินารายนฺติ เอวํนามเก นคเรฯ เทวตานํ อตฺถาย พลิํ หรนฺติ เอตฺถาติ พลิหรโณ, ตสฺมิํ พลิหรเณฯ อจฺฉิทฺเทน อปฺปฏิมํเสนาติอาทีสุ เยน เกนจิเทว ปหโฏ วา โหติ, เวชฺชกมฺมาทีนิ วา กตานิ, ตสฺส กายสมาจาโร อุปจิกาทีหิ ขายิตตาลปณฺณํ วิย ฉิทฺโท จ, ปฏิมสิตุํ ยตฺถ กตฺถจิ คเหตฺวา อากฑฺฒิตุํ สกฺกุเณยฺยตาย ปฏิมํโส จ โหติ, วิปรีโต อจฺฉิทฺโท อปฺปฏิมํโส นามฯ วจีสมาจาโร ปน มุสาวาทโอมสวาทเปสุญฺญอมูลกานุทฺธํสนาทีหิ ฉิทฺโท สปฺปฏิมํโส จ โหติ, วิปรีโต อจฺฉิทฺโท อปฺปฏิมํโสฯ เมตฺตํ นุ โข เม จิตฺตนฺติ ปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา กมฺมฏฺฐานภาวนานุโยเคน อธิคตํ เม เมตฺตจิตฺตํฯ อนาฆาตนฺติ อาฆาตวิรหิตํ, วิกฺขมฺภเนน วิหตาฆาตนฺติ อตฺโถฯ กตฺถ วุตฺตนฺติ อิทํ สิกฺขาปทํ กิสฺมิํ นคเร วุตฺตํฯ

กาเลน วกฺขามีติอาทีสุ เอโก เอกํ โอกาสํ กาเรตฺวา โจเทนฺโต กาเลน วทติ นามฯ สงฺฆมชฺเฌ วา คณมชฺเฌ วา สลากคฺคยาคคฺควิตกฺกมาฬกภิกฺขาจารมคฺคอาสนสาลาทีสุ วา อุปฏฺฐาเกหิ ปริวาริตกฺขเณ วา โจเทนฺโต อกาเลน วทติ นามฯ ตจฺเฉน วทนฺโต ภูเตน วทติ นามฯ ‘‘ทหรมหลฺลกปริสาวจรกปํสุกูลิกธมฺมกถิกปติรูปํ ตว อิท’’นฺติ วทนฺโต ผรุเสน วทติ นามฯ

การณนิสฺสิตํ ปน กตฺวา, ‘‘ภนฺเต มหลฺลกตฺถ, ปริสาวจรกตฺถ, ปํสุกูลิกตฺถ, ธมฺมกถิกตฺถปติรูปํ ตุมฺหากมิท’’นฺติ วทนฺโต สณฺเหน วทติ นามฯ การณนิสฺสิตํ กตฺวา วทนฺโต อตฺถสํหิเตน วทติ นามฯ เมตฺตจิตฺโต วกฺขามิ โน โทสนฺตโรติ เมตฺตจิตฺตํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา วกฺขามิ, น ทุฏฺฐจิตฺโต หุตฺวาฯ

5. ราชนฺเตปุรปฺปเวสนสุตฺตวณฺณนา

[45] ปญฺจเม กตํ วา กริสฺสนฺติ วาติ เมถุนวีติกฺกมํ กริํสุ วา กริสฺสนฺติ วาฯ รตนนฺติ มณิรตนาทีสุ ยํกิญฺจิฯ ปตฺเถตีติ มาเรตุํ อิจฺฉติฯ หตฺถิสมฺพาธนฺติ หตฺถีหิ สมฺพาธํ ฯ หตฺถิสมฺมทฺทนฺติ วา ปาโฐ, ตสฺสตฺโถ – หตฺถีหิ สมฺมทฺโท เอตฺถาติ หตฺถิสมฺมทฺทํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ รชนียานิ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพานีติ เอตานิ ราคชนกานิ รูปาทีนิ ตตฺถ ปริปูรานิ โหนฺติฯ

6. สกฺกสุตฺตวณฺณนา

[46] ฉฏฺเฐ โสกสภเยติ โสเกน สภเยฯ โสกภเยติ วา ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ เยน เกนจิ กมฺมฏฺฐาเนนาติ กสิวณิชฺชาทิกมฺเมสุ เยน เกนจิ กมฺเมนฯ อนาปชฺช อกุสลนฺติ กิญฺจิ อกุสลํ อนาปชฺชิตฺวาฯ นิพฺพิเสยฺยาติ อุปฺปาเทยฺย อาจิเนยฺยฯ ทกฺโขติ เฉโกฯ อุฏฺฐานสมฺปนฺโนติ อุฏฺฐานวีริเยน สมนฺนาคโตฯ อลํ วจนายาติ ยุตฺโต วจนายฯ เอกนฺตสุขปฺปฏิสํเวที วิหเรยฺยาติ เอกนฺตเมว กายิกเจตสิกสุขํ ญาเณน ปฏิสํเวเทนฺโต วิหเรยฺยฯ อนิจฺจาติ หุตฺวา อภาวโตฯ ตุจฺฉาติ สารรหิตาฯ มุสาติ นิจฺจสุภสุขา วิย ขายมานาปิ ตถา น โหนฺตีติ มุสาฯ โมสธมฺมาติ นสฺสนสภาวาฯ ตสฺมา เต ปฏิจฺจ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชตีติ สนฺทสฺเสติฯ อิธ ปน โวติ เอตฺถ โว ติ นิปาตมตฺตํฯ อปณฺณกํ วา โสตาปนฺโนติ อวิราธิตํ เอกํเสน โสตาปนฺโน วา โหติฯ โสปิ ฌานํ นิพฺพตฺเตติ, พฺรหฺมโลกํ วา คนฺตฺวา ฉสุ วา กามสคฺเคสุ เอกนฺตสุขปฺปฏิสํเวที หุตฺวา วิหเรยฺยฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต สตฺถา อฏฺฐงฺคุโปสถสฺส คุณํ กเถสิฯ

7. มหาลิสุตฺตวณฺณนา

[47] สตฺตเม มิจฺฉาปณิหิตนฺติ มิจฺฉา ฐปิตํฯ อธมฺมจริยาวิสมจริยาติ อกุสลกมฺมปถวเสน อธมฺมจริยสงฺขาตา วิสมจริยาฯ กุสลกมฺมปถวเสน อิตรา เวทิตพฺพาฯ เอวมิธ วฏฺฏเมว กถิตํฯ

8. ปพฺพชิตอภิณฺหสุตฺตวณฺณนา

[48] อฏฺฐเม ปพฺพชิเตนาติ ฆราวาสํ ปหาย สาสเน ปพฺพชฺชํ อุปคเตนฯ อภิณฺหนฺติ อภิกฺขณํ ปุนปฺปุนํ, ปจฺจเวกฺขิตพฺพา โอโลเกตพฺพา สลฺลกฺเขตพฺพาฯ เววณฺณิยนฺติ วิวณฺณภาวํฯ ตํ ปเนตํ เววณฺณิยํ ทุวิธํ โหติ สรีรเววณฺณิยํ ปริกฺขารเววณฺณิยญฺจฯ ตตฺถ เกสมสฺสุโอโรปเนน สรีรเววณฺณิยํ เวทิตพฺพํฯ ปุพฺเพ ปน นานาวิราคานิ สุขุมวตฺถานิ นิวาเสตฺวาปิ นานคฺครสโภชนํ สุวณฺณรชตภาชเนสุ ภุญฺชิตฺวาปิ สิริคพฺเภ วรสยนาสเนสุ นิปชฺชิตฺวาปิ นิสีทิตฺวาปิ สปฺปินวนีตาทีหิ เภสชฺชํ กตฺวาปิ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย ฉินฺนสงฺฆฏิตกสาวรสปีตานิ วตฺถานิ นิวาเสตพฺพานิ, อยปตฺเต วา มตฺติกปตฺเต วา มิสฺสโกทโน ภุญฺชิตพฺโพ, รุกฺขมูลาทิเสนาสเน มุญฺชติณสนฺถรณาทีสุ นิปชฺชิตพฺพํ , จมฺมขณฺฑตฏฺฏิกาทีสุ นิสีทิตพฺพํ, ปูติมุตฺตาทีหิ เภสชฺชํ กตฺตพฺพํ โหติฯ เอวเมตฺถ ปริกฺขารเววณฺณิยํ เวทิตพฺพํฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขโต โกโป จ มาโน จ ปหียติฯ

ปรปฏิพทฺธา เม ชีวิกาติ มยฺหํ ปเรสุ ปฏิพทฺธา ปรายตฺตา จตุปจฺจยชีวิกาติฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขโต หิ อาชีโว ปริสุชฺฌติ, ปิณฺฑปาโต จ อปจิโต โหติ, จตูสุ ปจฺจเยสุ อปจฺจเวกฺขิตปริโภโค นาม น โหติฯ อญฺโญ เม อากปฺโป กรณีโยติ โย คิหีนํ อุรํ อภินีหริตฺวา คีวํ ปคฺคเหตฺวา ลลิเตนากาเรน อนิยตปทวีติหาเรน คมนากปฺโป โหติ, ตโต อญฺโญว อากปฺโป มยา กรณีโย, สนฺตินฺทฺริเยน สนฺตมานเสน ยุคมตฺตทสฺสินา วิสมฏฺฐาเน อุทกสกเฏเนว มนฺทมิตปทวีติหาเรน หุตฺวา คนฺตพฺพนฺติ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขโต หิ อิริยาปโถ สารุปฺโป โหติ, ติสฺโส สิกฺขา ปริปูเรนฺติฯ กจฺจินุโขติ สลกฺขเณ นิปาตสมุทาโยฯ อตฺตาติ จิตฺตํฯ

สีลโต น อุปวทตีติ อปริสุทฺธํ เต สีลนฺติ สีลปจฺจโย น อุปวทติฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขโต หิ อชฺฌตฺตํ หิรี สมุฏฺฐาติ, สา ตีสุ ทฺวาเรสุ สํวรํ สาเธติ, ตีสุ ทฺวาเรสุ สํวโร จตุปาริสุทฺธิสีลํ โหติ, จตุปาริสุทฺธิสีเล ฐิโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ คณฺหาติฯ อนุวิจฺจ วิญฺญู สพฺรหฺมจารีติ ปณฺฑิตา สพฺรหฺมจาริโน อนุวิจาเรตฺวาฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขโต หิ พหิทฺธา โอตฺตปฺปํ สณฺฐาติ, ตํ ตีสุ ทฺวาเรสุ สํวรํ สาเธตีติ อนนฺตรนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

นานาภาโว วินาภาโวติ ชาติยา นานาภาโว, มรเณน วินาภาโวฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขโต หิ ตีสุ ทฺวาเรสุ อสํวุตากาโร นาม น โหติ, มรณสฺสติ สูปฏฺฐิตา โหติฯ กมฺมสฺสโกมฺหีติอาทีสุ กมฺมํ มยฺหํ สกํ อตฺตโน สนฺตกนฺติ กมฺมสฺสกาฯ กมฺเมน ทาตพฺพํ ผลํ ทายํ, กมฺมสฺส ทายํ กมฺมทายํ, ตํ อาทียามีติ กมฺมทายาโทฯ กมฺมํ มยฺหํ โยนิ การณนฺติ กมฺมโยนิฯ กมฺมํ มยฺหํ พนฺธุ ญาตโกติ กมฺมพนฺธุฯ กมฺมํ มยฺหํ ปฏิสรณํ ปติฏฺฐาติ กมฺมปฏิสรโณฯ ตสฺส ทายาโท ภวิสฺสามีติ ตสฺส กมฺมสฺส ทายาโท เตน ทินฺนผลํ ปฏิคฺคาหโก ภวิสฺสามิฯ เอวํ กมฺมสฺสกตํ ปน ปจฺจเวกฺขโต ปาปกรณํ นาม น โหติฯ กถํภูตสฺส เม รตฺตินฺทิวา วีติวตฺตนฺตีติ กินฺนุ โข เม วตฺตปฺปฏิปตฺติํ กโรนฺตสฺส, อุทาหุ อกโรนฺตสฺส, พุทฺธวจนํ สชฺฌายนฺตสฺส, อุทาหุ อสชฺฌายนฺตสฺส, โยนิโสมนสิกาเร กมฺมํ กโรนฺตสฺส, อุทาหุ อกโรนฺตสฺสาติ กถํภูตสฺส เม รตฺตินฺทิวา วีติวตฺตนฺติ, ปริวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขโต หิ อปฺปมาโท ปริปูรติฯ

สุญฺญาคาเร อภิรมามีติ วิวิตฺโตกาเส สพฺพิริยาปเถสุ เอกโกว หุตฺวา กจฺจิ นุ โข อภิรมามีติ อตฺโถฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขโต กายวิเวโก ปริปูรติฯ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโมติ อุตฺตริมนุสฺสานํ อุกฺกฏฺฐมนุสฺสภูตานํ ฌายีนญฺเจว อริยานญฺจ ฌานาทิธมฺโม, ทสกุสลกมฺมปถสงฺขาตมนุสฺสธมฺมโต วา อุตฺตริตโร วิสิฏฺฐตโร ธมฺโม เม มม สนฺตาเน อตฺถิ นุ โข, สนฺติ นุ โขติ อตฺโถฯ

อลมริยญาณทสฺสนวิเสโสติ มหคฺคตโลกุตฺตรปญฺญา ปชานนฏฺเฐน ญาณํ, จกฺขุนา ทิฏฺฐมิว ธมฺมํ ปจฺจกฺขกรณโต ทสฺสนฏฺเฐน ทสฺสนนฺติ ญาณทสฺสนํ, อริยํ วิสุทฺธํ อุตฺตมํ ญาณทสฺสนนฺติ อริยญาณทสฺสนํ, อลํ ปริยตฺตกํ กิเลสวิทฺธํสนสมตฺถํ อริยญาณทสฺสนเมตฺถ, อสฺส วาติ อลมริยญาณทสฺสโน, ฌานาทิเภโท อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อลมริยญาณทสฺสโน จ โส วิเสโส จาติ อลมริยญาณทสฺสนวิเสโสฯ อถ วา ตเมว กิเลสวิทฺธํสนสมตฺถํ วิสุทฺธํ ญาณทสฺสนเมว วิเสโสติ อลมริยญาณทสฺสนวิเสโส วาฯ อธิคโตติ ปฏิลทฺโธ เม อตฺถิ นุ โขฯ โสหนฺติ ปฏิลทฺธวิเสโส โส อหํฯ ปจฺฉิเม กาเลติ มรณมญฺเจ นิปนฺนกาเลฯ ปุฏฺโฐติ สพฺรหฺมจารีหิ อธิคตคุณวิเสสํ ปุจฺฉิโตฯ น มงฺกุ ภวิสฺสามีติ ปติตกฺขนฺโธ นิตฺเตโช น เหสฺสามีติฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส หิ โมฆกาลกิริยา นาม น โหติฯ

9-10. สรีรฏฺฐธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา

[49-50] นวเม โปโนพฺภวิโกติ ปุนพฺภวนิพฺพตฺตโกฯ ภวสงฺขาโรติ ภวสงฺขรณกมฺมํฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏเมว กถิตํฯ ทสเม สีลพาหุสจฺจวีริยสติปญฺญา โลกิยโลกุตฺตรามิสฺสิกา กถิตาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อกฺโกสวคฺโค ปญฺจโมฯ

ปฐมปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

2. ทุติยปณฺณาสกํ

(6) 1. สจิตฺตวคฺโค

1-4. สจิตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา

[51-54] ทุติยสฺส ปฐเม สจิตฺตปริยายกุสโลติ อตฺตโน จิตฺตวารกุสโลฯ รชนฺติ อาคนฺตุกอุปกฺกิเลสํฯ องฺคณนฺติ ตตฺถชาตกองฺคกาฬติลกาทิํฯ อาสวานํ ขยายาติ อรหตฺตตฺถายฯ ตติเย ปฏิภาเนนาติ วจนสณฺฐาเนนฯ จตุตฺเถ อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนายาติ สงฺขารปริคฺคาหกวิปสฺสนายฯ

8. มูลกสุตฺตวณฺณนา

[58] อฏฺฐเม อมโตคธาติ เอตฺถ สอุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ กถิตา, นิพฺพานปริโยสานาติ เอตฺถ อนุปาทิเสสาฯ อนุปาทิเสสํ ปตฺตสฺส หิ สพฺเพ ธมฺมา ปริโยสานปฺปตฺตา นาม โหนฺติฯ เสสปทานิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเนวฯ

9. ปพฺพชฺชาสุตฺตวณฺณนา

[59] นวเม ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ อปริจิตจิตฺตสฺส สามญฺญตฺโถ น สมฺปชฺชติ, ตสฺมาฯ ยถาปพฺพชฺชาปริจิตญฺจ โน จิตฺตํ ภวิสฺสตีติ ยถา ปพฺพชฺชานุรูเปน ปริจิตํฯ เย หิ เกจิ ปพฺพชนฺติ นาม, สพฺเพ เต อรหตฺตํ ปตฺเถตฺวาฯ ตสฺมา ยํ จิตฺตํ อรหตฺตาธิคมตฺถาย ปริจิตํ วฑฺฒิตํ, ตํ ยถาปพฺพชฺชาปริจิตํ นามาติ เวทิตพฺพํฯ เอวรูปํ ปน จิตฺตํ ภวิสฺสตีติ สิกฺขิตพฺพํฯ โลกสฺส สมญฺจ วิสมญฺจาติ สตฺตโลกสฺส สุจริตทุจฺจริตานิฯ โลกสฺส ภวญฺจ วิภวญฺจาติ ตสฺส วฑฺฒิญฺจ วินาสญฺจ, ตถา สมฺปตฺติญฺจ วิปตฺติญฺจฯ โลกสฺส สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจาติ ปน สงฺขารโลกํ สนฺธาย วุตฺตํ, ขนฺธานํ นิพฺพตฺติญฺจ เภทญฺจาติ อตฺโถฯ

10. คิริมานนฺทสุตฺตวณฺณนา

[60] ทสเม อนุกมฺปํ อุปาทายาติ คิริมานนฺทตฺเถเร อนุกมฺปํ ปฏิจฺจฯ จกฺขุโรโคติอาทโย วตฺถุวเสน เวทิตพฺพาฯ นิพฺพตฺติตปฺปสาทานญฺหิ โรโค นาม นตฺถิฯ กณฺณโรโคติ พหิกณฺเณ โรโคฯ ปินาโสติ พหินาสิกาย โรโคฯ นขสาติ นเขหิ วิเลขิตฏฺฐาเน โรโคฯ ปิตฺตสมุฏฺฐานาติ ปิตฺตสมุฏฺฐิตาฯ เต กิร ทฺวตฺติํส โหนฺติฯ เสมฺหสมุฏฺฐานาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อุตุปริณามชาติ อุตุปริณาเมน อจฺจุณฺหาติสีเตน อุปฺปชฺชนกโรคาฯ วิสมปริหารชาติ อติจิรฏฺฐานนิสชฺชาทินา วิสมปริหาเรน ชาตาฯ โอปกฺกมิกาติ วธพนฺธนาทินา อุปกฺกเมน ชาตาฯ กมฺมวิปากชาติ พลวกมฺมวิปากสมฺภูตาฯ สนฺตนฺติ ราคาทิสนฺตตาย สนฺตํฯ อตปฺปกฏฺเฐน ปณีตํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

สจิตฺตวคฺโค ปฐโมฯ

(7) 2. ยมกวคฺโค

1. อวิชฺชาสุตฺตาทิวณฺณนา

[61-62] ทุติยสฺส ปฐเม สาหารนฺติ สปจฺจยํฯ วิชฺชาวิมุตฺตินฺติ ผลญาณญฺเจว เสสสมฺปยุตฺตธมฺเม จฯ โพชฺฌงฺคาติ มคฺคโพชฺฌงฺคาฯ ทุติเย ภวตณฺหายาติ ภวปตฺถนายฯ เอวํ ทฺวีสุปิ สุตฺเตสุ วฏฺฏเมว กถิตํ, วฏฺฏญฺเจตฺถ ปฐเม สุตฺเต อวิชฺชามูลกํ วฏฺฏํ กถิตํ, ทุติเย ตณฺหามูลกํฯ

3-4. นิฏฺฐงฺคตสุตฺตาทิวณฺณนา

[63-64] ตติเย นิฏฺฐํ คตาติ นิพฺเพมติกาฯ อิธ นิฏฺฐาติ อิมสฺมิํเยว โลเก ปรินิพฺพานํฯ อิธ วิหายาติ อิมํ โลกํ วิชหิตฺวา สุทฺธาวาสพฺรหฺมโลกํฯ จตุตฺเถ อเวจฺจปฺปสนฺนาติ อจลปฺปสาเทน สมฺปนฺนาฯ โสตาปนฺนาติ อริยมคฺคโสตํ อาปนฺนาฯ

5-7. ปฐมสุขสุตฺตาทิวณฺณนา

[65-67] ปญฺจเม วฏฺฏมูลกํ สุขทุกฺขํ ปุจฺฉิตํ, ฉฏฺเฐ สาสนมูลกํฯ สตฺตเม นฬกปานนฺติ อตีเต โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา วานรยูเถน นเฬหิ อุทกสฺส ปีตฏฺฐาเน มาปิตตฺตา เอวํลทฺธนาโม นิคโมฯ ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูตนฺติ ยํ ยํ ทิสํ อนุวิโลเกติ, ตตฺถ ตตฺถ ตุณฺหีภูตเมวฯ อนุวิโลเกตฺวาติ ตโต ตโต วิโลเกตฺวาฯ ปิฏฺฐิ เม อาคิลายตีติ กสฺมา อาคิลายติ? ภควโต หิ ฉ วสฺสานิ มหาปธานํ ปทหนฺตสฺส มหนฺตํ กายทุกฺขํ อโหสิ, อถสฺส อปรภาเค มหลฺลกกาเล ปิฏฺฐิวาโต อุปฺปชฺชิฯ อุปาทินฺนกสรีรสฺส ฐานนิสชฺชาทีหิ อปฺปมตฺตเกน อาพาเธน น สกฺกา เกนจิ ภวิตุํฯ ตํ คเหตฺวาปิ เถรสฺส โอกาสกรณตฺถํ เอวมาหฯ สงฺฆาฏิํ ปญฺญาเปตฺวา เอกมนฺเต ปติรูปฏฺฐาเน ปญฺญตฺตสฺส กปฺปิยมญฺจสฺส อุปริ อตฺถริตฺวาฯ

9-10. กถาวตฺถุสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[69-70] นวเม ติรจฺฉานกถนฺติ อนิยฺยานิกตฺตา สคฺคโมกฺขมคฺคานํ ติรจฺฉานภูตํ กถํฯ ตตฺถ ราชานํ อารพฺภ ‘‘มหาสมฺมโต มนฺธาตา ธมฺมาโสโก เอวํมหานุภาโว’’ติอาทินา นเยน ปวตฺตกถา ราชกถาฯ เอส นโย โจรกถาทีสุฯ เตสุ ‘‘อสุโก ราชา อภิรูโป ทสฺสนีโย’’ติอาทินา เคหสิตกถาว ติรจฺฉานกถา โหติ, ‘‘โสปิ นาม เอวํมหานุภาโว ขยํ คโต’’ติ เอวํ ปวตฺตา ปน กมฺมฏฺฐานภาเว ติฏฺฐติฯ โจเรสุปิ ‘‘มูลเทโว เอวํมหานุภาโว, เมฆเทโว เอวํมหานุภาโว’’ติ เตสํ กมฺมํ ปฏิจฺจ ‘‘อโห สูรา’’ติ เคหสิตกถาว ติรจฺฉานกถาฯ ยุทฺเธสุปิ ภารตยุทฺธาทีสุ ‘‘อสุเกน อสุโก เอวํ มาริโต เอวํ วิทฺโธ’’ติ กมฺมสฺสาทวเสเนว กถา ติรจฺฉานกถา, ‘‘เตปิ นาม ขยํ คตา’’ติ เอวํ ปวตฺตา ปน สพฺพตฺถ กมฺมฏฺฐานเมว โหติฯ อปิจ อนฺนาทีสุ ‘‘เอวํ วณฺณวนฺตํ รสวนฺตํ ผสฺสสมฺปนฺนํ ขาทิมฺห ภุญฺชิมฺห ปิวิมฺห ปริภุญฺชิมฺหา’’ติ กามรสสฺสาทวเสน กเถตุํ น วฏฺฏติ, สาตฺถกํ ปน กตฺวา ‘‘ปุพฺเพ เอวํ วณฺณาทิสมฺปนฺนํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลํ คนฺธํ สีลวนฺตานํ อทมฺห, เจติยํ ปูชิมฺหา’’ติ กเถตุํ วฏฺฏติฯ